I. Định nghĩa, thuật ngữ sử dụng trong nghiên cứu khí hậu

1. Kinh tuyến là đường tròn giao nhau giữa mặt trái đất và mặt phẳng đi qua trục trái đất. Kinh tuyến gốc, còn gọi là kinh tuyến số không là kinh tuyến có kinh độ bằng 0°, đi ngang qua đài thiên văn Greenwich của Hoàng gia Anh.

2. Kinh độ của một điểm trên bề mặt trái đất là góc tạo ra giữa mặt phẳng kinh tuyến đi qua điểm đó và mặt phẳng kinh tuyến gốc. Kinh độ có thể là kinh độ đông hoặc tây.

3. Vĩ tuyến là đường tròn giao nhau giữa mặt trái đất và mặt phẳng vuông góc với trục trái đất. Xích đạo là vĩ tuyến nằm trên mặt phẳng đi qua tâm trái đất, chia địa cầu thành Bán cầu bắc và Bán cầu nam.

4. Vĩ độ của một điểm bất kỳ trên mặt trái đất là góc tạo thành giữa đường thẳng đứng (phương của dây dọi, có đỉnh nằm ở tâm trái đất) tại điểm đó và mặt phẳng tạo bởi xích đạo.

Hình mô tả xác định kinh độ và vĩ độ

5. Xuân phân (Thu phân) là ngày mặt trời chiếu thẳng góc vào xích đạo: ngày 21/3 và 23/9.

Cấu trúc mặt cắt dọc của một cơn bão (Nguồn: commons.wikimedia)

18. Dải hội tụ nhiệt đới (đường hội tụ nhiệt đới) là đường hội tụ giữa hai đới gió đông bắc với tây nam, hoặc đông bắc với đông nam trên vùng nhiệt đới. Thông thường, đường hội tụ này nối liền từ một áp thấp ở lục địa với một áp thấp hoặc bão ở trên biển. Bão, áp thấp nhiệt đới, dải hội tụ nhiệt đới gọi chung là các nhiễu động nhiệt đới.

19. Lưỡi cao áp lạnh: không khí lạnh di chuyển xuống phía nam gây ra gió mùa đông bắc, thường thể hiện dưới dạng một "lưỡi cao áp lạnh".

20. Áp cao nóng, ẩm hình thành theo vĩ tuyến ở Thái Bình Dương, ảnh hưởng đến thời tiết nước ta trong các tháng 6, 7, 8 gọi là áp cao Thái Bình Dương hay áp cao cận nhiệt đới. Áp cao này, khi xâm nhập vào Việt Nam giống như một cái lưỡi, gọi là lưỡi áp cao Thái Bình Dương. Gió thổi thuận chiều kim đồng hồ (bắc bán cầu), ở rìa phía nam của áp cao này gọi là tín phong đông bắc.

21. Vòi rồng là hiện tượng một luồng không khí xoáy tròn mở rộng ra từ một đám mây dông xuống tới mặt đất tạo thành hình cái phễu di động trông giống như cái vòi.

22. Lốc là một hiện tượng gió xoáy cực mạnh, xảy ra trong một phạm vi nhỏ hàng chục tới hàng trăm mét và tồn tại trong một thời gian ngắn.

23. Sét là một hoặc nhiều chùm tia lửa điện dài có điện áp cực kỳ lớn từ các đám mây đối lưu phóng xuống mặt đất. Ánh sáng do các phân tử nước bị kích thích tạo ra các tia chớp và không khí bị giãn nở đột ngột gây ra tiếng sấm.

24. Dông là hiện tượng khí tượng phức hợp gồm chớp và kèm theo sấm (gồm sự phóng điện giữa các đám mây với nhau) do đối lưu rất mạnh trong khí quyển gây ra. Nó cũng thường kèm theo gió mạnh, mưa rào, sấm sét dữ dội, thậm chí cả mưa đá, vòi rồng (ở vùng vĩ độ cao có khi còn có cả tuyết rơi).

25. Tố là hiện tượng gió tăng tốc đột ngột, hướng cũng thay đổi bất chợt, nhiệt độ không khí giảm mạnh, độ ẩm tăng nhanh, thường kèm theo dông, mưa rào hoặc mưa đá. Tố hình thành khi không khí lạnh tràn vào vùng có không khí nóng.

II. Các khái niệm cơ bản về các yếu tố, đặc trưng thủy văn

1. Lưu lượng nước: ký hiệu là Q, là lượng nước chảy qua một mặt cắt ngang sông trong một đơn vị thời gian. Đơn vị lưu lượng thường là m³/s.

2. Tổng lượng dòng chảy: ký hiệu là W là lượng nước đi qua một mặt cắt sông trong thời đoạn T, đơn vị thường sử dụng là m³ hay km³.

3. Môđun dòng chảy: ký hiệu là q, hoặc M là lượng nước có khả năng sản sinh ra trên một đơn vị diện tích lưu vực (km²) trong một đơn vị thời gian. Đơn vị của môđun dòng chảy là m³/s.km² hay l/s.km².

4. Lớp dòng chảy: ký hiệu là y là chiều cao của lớp nước khi lượng dòng chảy được sinh ra trong một thời gian nhất định (năm, tháng,...) trải đều

trên bề mặt lưu vực. Đơn vị của lớp dòng chảy có cùng đơn vị với mưa là mm.

5. Dòng chảy chuẩn: ký hiệu Q₀(m³/s), và W₀(m³), M₀(1/skm²), y₀(mm) là đặc trưng dòng chảy năm trung bình. Khi chuỗi số liệu quan trắc đủ dài (vài chục năm), đặc trưng dòng chảy này mới ổn định. Ta gọi nó là dòng chảy trung bình nhiều năm hoặc dòng chảy chuẩn.

6. Hệ số dòng chảy: ký hiệu là α là tỷ số chiều cao lớp dòng chảy (y) trong thời đoạn nào đó trên lượng mưa (X) tương ứng với thời đoạn đó trên lưu vực.

7. Mực nước là độ cao của mặt nước trong sông so với độ cao chuẩn (tại Việt Nam sử dụng mực nước biển trung bình tại trạm Hòn Dấu - Hải Phòng là độ cao chuẩn), có giá trị bằng 0. Mực nước được ký hiệu là H và đơn vị là cm hoặc m.

Minh họa về phương pháp xác định mực nước

Các ký hiệu trong báo cáo đánh giá chế độ khí hậu thủy văn

(Nguồn: Đề tài KHCN cấp tỉnh)