Địa điểm: xã Phú Gia, huyện Phú Vang

Cồn Rang là một bãi tha ma nằm giữa hai thôn Trường Lưu và Diêm Tụ, chung quanh là một hệ thống đồn bốt dày đặc của quân đội Pháp; phía Bắc là đồn Trường Lưu, phía Đông là đồn Trường Hà, phía Nam là đồn Phương Nam (Dưỡng Mong B) và xa hơn nữa  là đồn Hà Trung (Vinh Hà). Lực lượng binh lính ở đây nổi tiếng gian ác, thường gây ra nhiều nợ máu với nhân dân địa phương, với những tên đồn trưởng khét tiếng: Đội Du, Đội Cần, Đội Khiết. Có thể nói rằng, từ khi lập lại các hệ thống đồn bốt này cho đến đầu tháng 8/1948, không ngày nào quân địch ở các đồn lại không đi lùng sục, càn quét cướp của giết người hoặc tra tấn đánh đập dã man cán bộ và đồng bào ta.

Ngày 19/8/1948, sau khi bộ đội chủ lực huyện Phú Vang phối hợp Tỉnh đội tấn công tiêu diệt một tiểu đội của quân địch và hai trung đội thân binh ở đồn Hòa Đa Đông tại Hàng Mương (Phú Đa). Để giải nguy, quân địch kêu gọi viện binh đang đóng ở đồn Hà Thanh và đồn Trừng Hà do Đội Khiết chỉ huy kéo viện binh đến giải vây. Khi quân địch đi đến lăng bà Đoản (gần Cồn Rang) thì bị quân ta chặn đánh tiêu diệt 28 tên, số còn lại phải chạy vào Cồn Rang cố thủ để tiếp tục chờ viện binh ở đồn Hà Thanh đến giải cứu. Dựa vào địa hình cây cối mọc um tùm và lăng mộ trên trảng cát, quân địch dùng làm công sự rồi cố thủ để chống trả quân ta một cách quyết liệt. Tại đây, chúng bị bộ đội chủ lực của Tỉnh (tiểu đoàn 319, thuộc Trung đoàn 101), bộ đội địa phương huyện Phú Vang (đơn vị quyết tử quân - tiền thân của lực lượng vũ trang huyện) phối hợp với lực lượng dân quân du kích địa phương bao vây tiêu diệt. Quân địch ở Cồn Rang một mặt ra sức cầm cự, mặt khác kêu gọi quân ở đồn Hà Thanh đến tiếp viện cứu nguy. Khi hai tiểu đội ở đồn Hà Thanh dùng thuyền nhỏ vượt sông đến giải vây cho quân Đội Khiết đã bị quân ta chặn đánh quyết liệt, toàn bộ thuyền của quân địch bị bắn chìm, không một tên nào sống sót, tạo điều kiện cho lực lượng của ta nhanh chóng tiêu diệt quân quân địch đang cố thủ ở Cồn  Rang.

Chiến thắng Cồn Rang vang dội và oanh liệt là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa ba thứ quân: Bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích. Sự kết hợp chặt chẽ hài hòa đó đã tạo nên một sức mạnh to lớn, tiêu diệt hơn 100 tên, tịch thu hàng trăm vũ khí, đồn Dưỡng Mong bị tan rã. Các đồn Hòa Đa Đông, Hà Thanh, Trường Hà và Trường Lưu bị tổn thất nặng nề. Quân Pháp ở Hà Trung rút chạy. Một vùng gần 5km2 với 2 vạn dân được giải phóng nối liền với khu III Phú Lộc11.

Chiến thắng Cồn Rang là chiến thắng chống thực Pháp đầu tiên ở trên địa bàn huyện Phú Vang, chứng tỏ lực lượng vũ trang của huyện ngày càng lớn mạnh, đủ sức chiến đấu với quân thù để bảo vệ thành quả cách mạng. Chiến thắng có ý nghĩa lịch sử vô cùng lớn lao; làm nức lòng quân dân, khích lệ tinh thần yêu nước, anh dũng đứng lên chống giặc Pháp xâm lược; là thắng lợi có tính bước ngoặc trong việc thực hiện chủ trương đưa cán bộ, đảng viên, bộ đội về “bám đồng bằng” để hoạt động, bởi vì “mất dân là mất tất cả”.

Địa điểm chiến thắng Cồn Rang in đậm chiến công chói lọi trong lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm của cán bộ và dân quân du kích xã Phú Gia, huyện Phú Vang. Đó là tinh thần chiến đấu anh dũng ngoan cường, không sợ hy sinh mất mát của các chiến sĩ du kích; là sự đùm bọc nuôi nấng, giúp đỡ của nhân dân địa phương. Cồn Rang mãi mãi đi vào lịch sử của vùng đất Phú Gia anh hùng như một cột mốc đáng nhớ, là niềm tự hào, nguồn động viên, cổ vũ cho Đảng bộ và Nhân dân huyện Phú Vang đẩy mạnh kháng chiến, tiến lên giành thắng lợi mới. Là cơ sở để giáo dục truyền thống yêu nước, đấu tranh cách mạng, xây dựng quê hương cho các thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.

Địa điểm chiến thắng Cồn Rang (xã Phú Gia, huyện Phú Vang) được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh theo Quyết định số 548/QĐ-UBND của Chủ tịch UBND tỉnh ban hành ngày 12/03/2021